Töfrar jólanæturinnar
Það er kominn vetur, jólin nálgast. Það er von á heimilisföðurnum úr kaupstaðnum. Það gengur á með kafaldsbyljum. Klettaslóðin er hál og glæfraleg, eitt ógætilegt spor gat orðið afdrifaríkt, göngumaðurinn finnur að það er æðri hönd sem leiðir hann og gefur honum kjark og áræði að halda ótrauður áfram ferð sinni. Já, jólin eru í nánd og allir á heimilinu bíða eftir að pabbi komi. Allt í einu heyrist rjálað við útihurðina, það er brugðist fljótt við og hún opnuð; hvílík gleði – pabbi er kominn – móðirinn þakkar Guði og börnin ljóma af gleði og tilhlökkun.“ Svo segir í frásögn sem Sveinn Mósesson ritaðu um æskuár sín eftir að hann var kominn á efri ár.
Í síðasta blaði gerði ég eilitla grein fyrir fjölskyldu Sveins í greininni „Sjó- mannsfjölskylda hleypir heimdraganum“. Foreldrar hans voru þurrabúðarfólk á Arnarnesi við Dýrafjörð þar til þau fluttu að Sjónarhól við Núp um 1910 en Sveinn bjó þar flest sín æsku- ár og þaðan eru bernskuminningar hans. Þurrabúð var heimili án bújarð- ar og treystu ábúendurnir venjulega á sjósókn og var svo með Móses föður Sveins. Hann réri frá Fjalla-Skaga sem var ein helsta verstöð landsins og fiskaði auk þess á þilskipum frá Þingeyri og Flateyri. Fjarvistir voru tíðar og ekki náðu allir landi enda hafið viðsjálvert og máttu margir búa við óvissu um hvort fjölskyldufaðirinn skilaði sér heim.
Lífið hafði frá ómunatíð einkennst af striti og vanmætti gagnvart náttúru- öflunum. Það var því sannur fögnuður að fá húsbóndann heim fyrir jólin og þó oft væri þröngt í búi máttu börnin alltaf eiga von á einhverju góðgæti. Á tyllidögum var gjarnan boðið upp á kandís og fyrir þá hátíð sem nú gekk í garð mátti jafnvel eiga von á jólaköku beint úr bakaríinu á Þingeyri. Það reið á að ljúka öllum verkum og koma sér í betri fötin fyrir klukkan sex á aðfangadag því þá varð heilagt og það vildi enginn vanvirða. Yfir heimilið færðist hátíðleg kyrrð sem var frá- brugðin þeirri hversdagsró sem ríkti alla jafnan í hýbýlum landsmanna áður en útvarp og önnur raftæki rufu þögnina í eitt skipti fyrir öll.
Húslestur dagsins kom úr ritningunni, kannski var eitthvað sungið og víst er að heimilismenn lögðust í lestur því á jólanótt mátti dvelja yfir bók fram eftir öllu en annars var jafnan gengið snemma til náða enda brauðstritið ævinlega í fyrirrúmi. Og þröngt máttu sáttir liggja því tvímennt var í rúmi og þótti ekki tiltökumál í gamla sveitasamfélaginu sem var nú reyndar tekið að syngja sitt síðasta því nýir tímar voru í nánd. Það gat verið húskalt á Sjónarhól sem stóð opið fyrir veðrum og ekki að ófyrirsynju að heimamenn uppnefndu bæinn stundum Vindhól en í munni manna var hann venjulega nefndur Hóll. Eina upphitunin var kamína sem gekk fyrir kolum og mó en hún hrökk skammt þegar frosthörkur herjuðu á og hefur þá lagsmað- ur í rúmi verið betri en enginn.
Þrátt fyrir almenna fátækt hafði hagur landsins vænkast hægt og bítandi frá seinni hluta 19. aldar. Það var á þeim tíma sem almúgafólk fór að gefa jólagjafir og hélst það í hendur við aukinn innflutning. Í korti sem Sveinn sendi Maríu systur sinni eftir jólin 1917 telur hann upp nokkrar gjafir sem eru til vitnis um sæmilegan hag landsmanna en þar segir meðal annars: „Elsku besta systir mín. Guð gefi að þessar línur hitti þig glaða og heilbrigða. Pabbi gaf mér skíði fyrir jólin og vagn og líka reikningsbók. Svo sendi Lauga mér lúður og munnhörpu.“ Sveinn var tíu ára þegar hér kemur sögu og ekki annað að sjá en hann megi vel við una. Hann nefnir hér hina systur sína, Laugu, á nafn en þær María voru báðar fluttar suður og því var fámennari í kotinu en áður.
Eina jólagjöf mundi Sveinn betur en flestar aðrar eftir að hann komst á efri ár en það var Kapitóla eftir bandaríska rithöfundinn Southworth. Bókin vakti mikla lukku þegar hún kom út í íslenskri þýðingu um aldamótin 1900 og má segja að aldamótakynslóðin hafi lesið hana upp til agna. Mikill var fögnuður hans þegar hann lagðist í rúmið með bókina sem svo mjög var umtöluð og þó hann hafi legið í föður sínum með að kaupa hana var ekki á vísan að róa því bækur voru dýrar. Framundan var löng jólanótt sem færði hann á framandi slóðir þar sem tilbreytingarleysi sveitalífsins vék fyrir æsilegri spennu.
Sveinn ólst upp á tímum þegar menn kunnu að gleðjast yfir litlu. Hann tók gjöfum ekki sem sjálfsögðum hlut og kunni að fara vel með. Hátíðleg rósemd bernskujólanna var honum minnistæð ævilangt og hann viðhélt eftirvæntingu æskunnar löngu eftir að rjálið við útihurðina var þagnað.
Leifur Reynisson sagnfræðingur
Blaðið Vestfirðir 15. desember 2016.